رنگ و بوی ماه روزه در دارالعباده/از «چراغ ملاکاظم» تا «روضه قنبر»

ماه رمضان در یزد روزها قبل از آغاز ماه مبارک تا روز عیدفطر سرشار از رسم و رسوم کهن است که برخی از آنها باشکوه و تماشایی و قدمتی به اندازه پیدایش اسلام در ایران دارد.

از مراسم استقبال از ماه رمضان که از آن به‌عنوان «کلوخ اندازون» یاد می‌کنند تا مراسم الوداع که سنتی‌ترین و زیباترین شکل آن در ندوشن برگزار می‌شود تا مراسم ویژه شب‌های قدر، روز عید فطر، ولادت امام حسن(ع)، شهادت حضرت علی(ع) و روز ۲۷ رمضان و.. . دنیا دنیا خاطره، آداب و زیبایی به همراه دارد.

زیبایی‌های رمضان در یزد روزه در گرمای ۴۲ درجه را دلنشین می‌کند

خواب و خوراک، افطار و سحر، وقت‌شناسی و هر آنچه مربوط به ماه مبارک رمضان است، در یزد با حکمت و سنتی قدیمی همراه است و همین زیبایی‌ها رمضان یزد را حتی در گرمای ۴۲ درجه دلنشین کرده است.

یکی از آیین هایی که از گذشته‌های دور نه تنها در یزد بلکه در بسیاری دیگر از شهرهای کشور وجود داشته، رسم زیبای «کلوخ اندازون» است.

صدیقه رمضانخانی، یکی از محققان برجسته فرهنگ عامه در استان یزد در مورد این رسم می‌گوید: کلوخ‌اندازون یزد در آخرین روزهای ماه شعبان برگزار می‌شود و پس از آنکه خانه همانند روزهای استقبال از عید نوروز با توجه ویژه به قرآن‌ها، جانمازها، عباها و چادرنمازها تمیز و زیبا و آراسته شد، آخرین روز ماه شعبان را به دل طبیعت می‌رفتند.

شولی غذای مرسوم روز کلوخ اندازون

وی ادامه می‌دهد: از آنجا که رمضان در فرهنگ عامه به ماه امساک از خوردن و آشامیدن شناخته شده، در این روز مردم از هر آنچه که میل داشته باشند، می‌خورند و در کنار خوراک‌های ویژه این روز که یکی از متداول‌ترین آنها آش شولی است، از خوراکی‌های دیگری نظیر آش رشته، آش خمیر، آش کشک، حلوای برنج یا همان شله‌زرد، فالوده یزدی، چهار مغز و دیگر خوراکی‌ها بسته به فصل استفاده می‌کنند.

رمضانخانی پایان روز کلوخ‌اندازون را روزی خاطره‌انگیز می‌داند که مردم آن را با پرتاب کلوخ‌های کوچک به سمت یکدیگر با هدف ایجاد شادی و نشاط و بازی به پایان می‌رسانند.

خوابیدن و بیدار شدن در رمضان یزد هم آیین خاص خود را دارد گرچه امروز به دلیل سبک زندگی مردم این شیوه‌ها تقریبا در تمام کشور یکپارچه شده اما خانواده‌های سنتی هنوز سبک و سیاق خاص خود را دارند به‌ویژه زمانی که ماه رمضان با فصل گرم سال مصادف می‌شود.

تغییر سبک زندگی مردم یزد قدیم در ایام ماه مبارک رمضان

در گذشته در چنین ایامی از آنجا که گرمای هوا در روز بسیار زیاد بود، مردم اغلب امور خود را عصرها تا افطار و حتی شب انجام می‌دادند و روزها برای اینکه بتوانند روزه را به پایان برسانند، بیشتر در منزل و در اتاق زیربادگیر به استراحت می‌پرداختند و حتی پخت نان روزها قبل از ماه رمضان آغاز می‌شد و مردم برای چند روزی نان ذخیره می‌کردند و پخت نان در بقیه روزها از زمان سحر آغاز می‌شد.

اما بیدار شدن به وقت سحر و وقت‌شناسی شرعی در زمان سحر و افطار نیز در یزد حال و هوای خاص خود را داشت.

آن روزها که نه از ساعت و تلویزیون خبری بود نه از بلندگوهای مساجد، مردم برای بیدار شدن در سحرهای ماه رمضان و تشخیص وقت دقیق سحر، از ستارگان استفاده می‌کردند که این کار در یزد با آداب و رسوم خاصی انجام می‌شد.

چراغ روشن «ملا کاظم» در سحرهای رمضان در مسجد جامع کبیر یزد

برخی از مردم از جمله خادمان مساجد، یکی دو ساعت به سحر مانده، چراغ‌هایی را روشن و در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد می‌گذاشتند تا بقیه با دیدن نور چراغ به نزدیک شدن سحر پی ببرند و با شروع اذان صبح، چراغ‌ها را خاموش می‌کردند و مردم به این ترتیب دست از غذا می‌کشیدند و با ادای فریضه نماز، روزه را آغاز می‌کردند.

 یکی از مشهورترین چراغ‌ها، «چراغ ملا کاظم»، خادم مسجد جامع کبیر بود او هر شب چراغی را روشن می‌کرد و در یکی از گلدسته‌های مسجد جامع می‌گذاشت و هنگام اذان صبح، آن را خاموش می‌کرد یا اینکه در شهر نقاره می‌زدند و وقت سحر را مشخص می‌کردند.

گاهی نیز عده‌ای با به صدا درآوردن طبل در کوچه‌ها بانگ بیدار باش برای گشودن سفره سحری را می‌نواختند و در هنگام اذان نیز ضربه‌هایی دیگری بر پیکره طبل‌ها وارد می‌کردند.

وقتی دیوار کاهگلی زمان اذان مغرب را اعلام می‌کند

برای تشخیص غروب آفتاب نیز به دیوار کاه‌گلی نگاه می‌کردند و عقیده داشتند که هر وقت کاه‌های داخل کاهگل دیوار دیده نشود، موقع اذان مغرب شده و پس از ادای فریضه نماز که آن هم اغلب در مساجد انجام می‌شد، روزه خود را باز می‌کردند.

یزدی‌ها رسم و رسوم در ماه مبارک رمضان بسیار دارند اما یکی از مهم‌ترین این رسوم که در ایام شهادت حضرت علی (ع) برگزار می‌شود، «روضه قنبر» است.

صدیقه رمضانخانی در این زمینه می‌گوید: روضه قنبر در ایام ماه مبارک رمضان از روز نوزدهم تا شب بیست و هفتم ماه رمضان، خوانده می‌شود و این روضه بیشتر ویژه زنان است که نذری دادن و طلب حاجت در این چند روز مرسوم است و این مراسم اغلب در خانه‌ها برگزار می‌شود.

روضه قنبر، نماد ضربت خوردن حضرت علی (ع)

وی ادامه می‌دهد: برگزاری روضه قنبر، نماد ضربت خوردن مولای متقیان است و با آداب خاصی توسط زنان برگزار می‌شد و هنوز هم در محله‌های قدیمی یزد این آیین برگزار می‌شود.

 رمضانخانی می‌گوید: قنبر از غلامان حضرت علی (ع) بوده که فردی در این مراسم با حالاتی شبیه درویشان، لباس سفیدی بر تن می‌کرد و با کلاه سفید کشکولی که نماد دوستی حضرت علی بود، مراسم را اجرا می‌کرد و علاوه بر قنبر، دو شخصیت دیگر نیز حضور دارند که یکی نقش حضرت زینب (س) را با لباس بلند و مشکی و شخصیت دیگر نقش ام‌کلثوم را بازی می‌کرد.

وی می‌گوید: بین حاضران در این گروه، صحبت‌هایی در قالب شعر رد و بدل می‌شد و اشعار حزن آلود می‌خواندند و هر کدام به تناسب جواب می‌دادند.

این مراسم دارای احترام خاصی در بین مردم بوده و مردم برای طلب حاجت و رفع گرفتاری این مراسم را برگزار می‌کردند.

آش گندم و قیمه یزدی خوراک متداول سفره‌های افطار و سحر یزد

اما یزدی‌ها نیز مانند دیگر مردم نقاط مختلف کشور، خوراکی‌های خاصی برای سفره‌های سحر و افطار خود دارند و اغلب افطاری‌ها را سبک اما بنا به ذائقه با خوراکی‌های شیرین مثل آبجوش‌ نبات، حلوای برنج یا همان شله‌زرد، باقلوا، خرما و.. . میل می‌کنند و وعده شام را نیز با غذاهای به اصطلاح نانی سپری می‌کنند و آش به‌ویژه آش گندم، آبگوشت، گوشت نخود و.. . غذای قالب سفره‌های افطار است.

 سحرها نیز قیمه یزدی که شبیه به همان قیمه معمولی است اما به جای لپه از نخود دو لپه شده به همراه گوشت بیشتر و زعفران و ادویه خاص استفاده شده، نان و پنیر و سبزی و.. . استفاده می‌کنند.

اگر رمضان با تابستان مصادف شده باشد نیز فالوده یزدی با یخ فراوان و شربت چهارتخم پای ثابت شب‌های رمضان مردم یزد است.

در این ایام در بیشتر مساجد و حسینیه‌ها سفره‌های افطاری گشوده است و با غذاهای ساده از مردم در وعده افطاری پذیرایی می‌شود و نمازها نیز اغلب به جماعت برگزار می‌شود از اینرو مساجد در ماه مبارک رمضان در یزد از رونق بسیار خوبی برخوردار است.

تهیه و تنظیم:نیره شفیعی پور